Νήσος Γυάρος αλλιώς Γιούρα, ως τόπος φυλάκισης, εξορίας, και καταπίεσης πολιτικών αντιπάλων..

  

Ένα ξερονήσι των Κυκλάδων είναι η Γυάρος, που σε καιρούς πολιτικής ανωμαλίας και κατάργησης της Δημοκρατίας χρησιμοποιήθηκε από τους κρατούντες, από τη Δεξιά πάντα και από τη Δικτατορία, ως τόπος απομόνωσης και καταπίεσης των πολιτικών τους αντιπάλων.Ως τόπος εξορίας αναφέρεται και κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, στην σύγχρονη όμως Ιστορία της χώρας μας εμεγαλούργησε κατά τα χρόνια του Εμφυλίου και της Χούντας των συνταγματαρχών. Το 1947 κατά τον Εμφύλιο πόλεμο αρχίζει να λειτουργεί ως τόπος εξορίας,  φυλάκισης και καταπίεσης των πολιτικών αντιπάλων της Δεξιάς. Οι εξόριστοι και φυλακισμένοι δημοκράτες αριστεροί και κομουνιστές, με καταναγκαστική εργασία πάντα, διαμορφώνουν το χώρο, κάνουν τους απαραίτητους εκβραχισμούς, ανοίγουν δρόμους και ξεκινούν να χτίζουν τα αναγκαία χτίρια: Φυλακές, γραφεία και κατοικίες της φρουράς, αποθήκες,  φυλάκια, πολυβολεία κλπ.

                                     Το στρατόπεδο λειτούργησε από το 1947 μέχρι το 1952. Έκανε ένα μικρό διάλειμμα τριών χρόνων και ξαναλειτούργησε από το 1955 μέχρι το  1961. Για τελευταία φορά  το νησί χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας χιλιάδων αγωνιστών ακόμα και γυναικών που βρίσκονταν σε κατάσταση εγκυμοσύνης  τον καιρό της Χούντας των συνταγματαρχών από το 1967 μέχρι και το 1974. Υπολογίζεται ότι κατά  τα πέτρινα χρόνια του εμφυλίου που αφορούσαν τις δυο πρώτες περιόδους λειτουργίας, η Γυάρος «φιλοξένησε» πάνω από 18 - 19.000 διωκόμενους πατριώτες. Μαζί και με όσους και όσες εξορίστηκαν εκεί τον καιρό της Χούντας ξεπέρασαν τους 26.000. Το στρατόπεδο της Γυάρου το αποτελούσαν πέντε όρμοι -  στρατόπεδα που  χτίστηκαν ανάμεσα στα βράχια και τη θάλασσα ο κάθε όρμος χωριστά. Οι κρατούμενοι των όρμων που ήταν περιφραγμένοι μα αγκαθωτό σύρμα στεγάζονταν σε σκηνές που τις στερέωναν πάνω σε βάσεις τις οποίες  έχτιζαν για να προφυλάγονται από τα νερά που σχημάτιζαν ρυάκια και ρέματα όταν πιάνανε οι Βροχές. Δεν έλειπε το απαραίτητο πειθαρχείο, και η Ελ -  Τάμπα το συρμάτινο κλουβί.             

                             

Η Συκιά.

Κατά την εμφυλιοπολεμική φάση της λειτουργείας του στρατοπέδου, οι παράνομες συλλήψεις, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η πρωτοφανής βαρβαρότητα και τα βασανιστήρια, τα καψόνια και ο εξευτελισμός των κρατουμένων βρίσκονταν  στην ημερησία και στη νυχτερινή….  διάταξη. Απόλυτα συνδεδεμένη  με την εφιαλτική ιστορία της Γυάρου, το «Νησί του Διαβόλου», το «Νταχάου της Μεσογείου», είναι η περίφημη συκιά όπου οι βασανιστές κρέμαγαν τους κρατουμένους και τους βασάνιζαν εξαντλώντας την εφευρετικότητα και τις άρρωστες ορέξεις τους  πάνω στα απροστάτευτα κορμιά τους. Ξακουστά έμειναν και τα καψόνια – βασανιστήρια όπως «το πήδημα της γαϊδάρας», το καθάρισμα των αποχωρητηρίων  με τα χέρια, κ. α.

   Αλλά να ξεκαθαρίσω εδώ ποιοι ήταν αυτοί οι πολιτικοί αντίπαλοι των μεταπολεμικών κυβερνήσεων της Δεξιάς.. Ήταν αγωνιστές της δημοκρατίας, αριστεροί, κομουνιστές, αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, άνθρωποι που με κάθε τρόπο είχαν  πολεμήσει τους Ιταλούς κατακτητές της χώρας μας, τους Γερμανούς και τους Βουλγάρους. Ήταν εκείνοι που κατά χιλιάδες είχαν τρέξει και είχαν καταταγεί στον Ελληνικό Λαϊκό Στρατό στον ΕΛΑΣ που είχε δώσει σκληρές μάχες κατά των κατακτητών. Ήταν χιλιάδες αγωνιστές που είχαν επιζήσει από  εκτελεστικά αποσπάσματα των Γερμανών κυρίως, από φυλακές και στρατόπεδα των κατακτητών όπου είχαν υποφέρει τα πάνδεινα, και τώρα απαιτούσαν να καθαρίσει ο τόπος και να δικαστούν οι δωσίλογοι και όλοι όσοι είχαν συνεργαστεί με τις κατοχικές δυνάμεις.     

Οι ταγματασφαλίτες κρεμούν Έλληνες πατριώτες.

Από την άλλη μεριά, στο αντίπαλο στρατόπεδο, βρίσκονταν οι κάθε είδους δωσίλογοι και συνεργάτες των κατοχικών δυνάμεων. Οι Ταγματασφαλίτες που τους είχαν εξοπλίσει οι Γερμανοί με την ανοχή  των Εγγλέζων, οι κάθε είδους χαφιέδες, οι χωροφύλακες που σε ολόκληρη τη διάρκεια της κατοχής με ζήλο είχαν υπηρετήσει τις κατοχικές δυνάμεις σε βάρος του ελληνικού λαού που στέναζε κάτω από τη μπότα τους, οι μαυραγορίτες που κάνανε περιουσίες σε βάρος του λαού που πέθαινε από την πείνα κατά τη διάρκεια της κατοχής, και τόσοι άλλοι ακόμα.

Ολόκληρο ς αυτός ο συρφετός προσκολλήθηκε στις δεξιές κυβερνήσεις για να τις υποστηρίξει και  να αποκτήσει πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης,  να τις στελεχώσει και να συμμετέχει με οποιονδήποτε τρόπο στη μεταπολεμική νομή της Εξουσίας, έχοντας παράλληλα αποκτήσει την ταμπέλα του «εθνικόφρονα». Το μεταπολεμικό  κράτος της εθνικοφροσύνης δεν άργησε να διχάσει το λαό σε εθνικόφρονες και προδότες. Πολίτες Α¨ κατηγορίας οι πρώτοι, πολίτες Β¨ κατηγορίας οι άλλοι.

                         Εθνικόφρονες και υπερπατριώτες ήταν οι δεξιές κυβερνήσεις που τις στήριζαν και τις διόριζαν οι Άγγλοι μέχρι το 1946 και οι Αμερικάνοι στη συνέχεια, και όλος αυτός ο συρφετός των φιλογερμανών και των νοσταλγών τους, οι δωσίλογοι και συνεργάτες των κατοχικών δυνάμεων, οι γερμανοντυμένοι  ταγματασφαλίτες, οι χωροφύλακες, οι χαφιέδες και τόσοι άλλοι. Προδότες και αντεθνικώς σκεπτόμενοι κατά τους «γνήσιους πατριώτες τους εθνικόφρονες» ήταν όσοι με οποιονδήποτε τρόπο είχαν αντιταχθεί στις κατοχικές δυνάμεις, στους Γερμανούς κυρίως και τους είχαν πολεμήσει, οι δημοκράτες γενικά, οι αριστεροί, οι κομμουνιστές, και φυσικά οι άνδρες και γυναίκες που είχαν υπηρετήσει στον ΕΛΑΣ, το λαϊκό στρατό που πολέμησε τους Γερμανούς κατακτητές, τους Ιταλούς και τους Βουλγάρους. Οι διώξεις είχαν αρχίσει αμέσως με την παράδοση των όπλων από τον ΕΛΑΣ το Φλεβάρη του  1945, και εντάθηκαν με την έναρξη του Εμφυλίου το 1946 που τον υποκίνησαν οι Εγγλέζοι και που από το 1947 τον συνέχισαν οι διάδοχοί τους οι Αμερικανοί που ανέλαβαν και τη χρηματοδότησή του και την οργάνωση και εκπαίδευση του ελληνικού στρατού.  

 

Ο Ελληνικός Λαϊκός Στρατός παραδίδει τα όπλα.

Έπρεπε να διωχθούν οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης που πολέμησαν τους Γερμανούς, οι αριστεροί, οι κομουνιστές, οι δημοκράτες, όλοι όσοι δεν δήλωναν υποταγή στις ξενόδουλες κυβερνήσεις, για να κυβερνήσουν τη χώρα οι συνεργάτες των Γερμανών και οι υποτελείς των Αμερικάνων. Για να μπορέσει το κράτος της δεξιάς  να τα πετύχει αυτά και να νικήσει στον Εμφύλιο, έπρεπε να καταφέρει να διχάσει τον ελληνικό λαό, να στρέψει με θανάσιμο μίσος τους Έλληνες εναντίον των Ελλήνων. Και το κατάφερε χρησιμοποιώντας τον μπαμπούλα του  αντικομουνισμού που ήταν της μόδας τότε αφού τον εφάρμοζαν οι Αμερικανοί στην Ευρώπη για να μειώσουν την ακτινοβολία της Σοβιετικής Ένωσης, της  κομμουνιστικής Ρωσίας, που είχε νικήσει τους Γερμανούς, και ο Κόκκινος Στρατός της είχε πάει τα γερμανικά στρατεύματα κυνηγώντας τα  μέχρι το Βερολίνο και το είχε  ισοπεδώσει.

               Για τις διώξεις και τον κατατρεγμό των πολιτών Β¨ κατηγορίας, τους δυνάμει αντιπάλους του εμφυλιοπολεμικού κράτους  εφαρμόστηκαν έκτακτοι νόμοι κατά παράβαση του Συντάγματος που παραβίαζαν τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα και τις προσωπικές τους ελευθερίες. Έκλεισαν γι αυτούς οι πόρτες του κράτους, δεν είχαν δικαίωμα πρόσβασης σε Πανεπιστημιακά ιδρύματα και κρατικές υπηρεσίες από τις οποίες πολλοί διώχτηκαν.

Χιλιάδες αριστεροί, κομμουνιστές, δημοκράτες, τσουβαλιάζονταν και με στημένες κατηγορίες κλείνονταν στις φυλακές και στα ξερονήσια. Αρκούσε η μαρτυρία ενός απλού χαφιέ, ή του χωροφύλακα για να χαρακτηριστεί κάποιος κομμουνιστής και αντεθνικώς δρών για να βρεθεί στην εξορία, στη φυλακή, στο στρατοδικείο και στο εκτελεστικό απόσπασμα. Θανατοδικείο αποκαλούσαν το στρατοδικείο της Τρίπολης, τον καιρό του εμφυλίου πολέμου, επειδή όποιος δικαζόταν εκεί δεν γλίτωνε το εκτελεστικό απόσπασμα.

                                                         Οι δολοφονίες, οι βιαιοπραγίες, οι λεηλασίες περιουσιών οι βιασμοί, όλα αυτά τα δεινά του Εμφυλίου είναι αδύνατο να περιγραφούν σε μερικές σελίδες. Οι φυλακές και οι εξορίες των πολιτικών αντιπάλων στα ξερονήσια ήταν  ένα σοβαρό όπλο των κυβερνήσεων της δεξιάς να τους βγάζουν εκτός κυκλοφορίας, να τους αχρηστεύουν. Τους αχρήστευαν αποσύροντάς τους από την καθημερινότητα και τα κοινωνικά δρώμενα με τη ρετσινιά του αντεθνικώς δρώντα ή σκεπτόμενου, του εχθρού της πατρίδας, του εθνικού μειοδότη. Για να προκαλέσουν την πολιτική, την ηθική και κοινωνική εξόντωσή τους. Έριχναν τη ρετσινιά σε ολόκληρη την οικογένειά τους για να τους καταστρέψουν οικονομικά.

            Με τη χρησιμοποίηση κάθε είδους βασανιστηρίων, πείνας εξαθλίωσης και εκβιασμών, προσπαθούσαν να τους σπάσουν το ηθικό και να τους υποχρεώσουν να υπογράψουν την περίφημη Δήλωση Μετάνοιας. Να αποκηρύξουν δηλαδή τους αγώνες τους, τις ιδέες τους, τις οικογένειές τους, την αξιοπρέπειά τους, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, άσχετα αν ήταν μέλη του ή οπαδοί του.  Από την ώρα όμως που κάποια/ος «έσπαγε» και έκανε δήλωση μετάνοιας έχανε την αξιοπρέπειά του και καταντούσε έρμαιο στα χέρια των διωκτικών αρχών και του κάθε είδους χαφιέ, και για να αποδείξει ότι είναι ειλικρινής, έπρεπε να συνεργάζεται μαζί τους και να καταθέτει σε βάρος των συντρόφων του, συναγωνιστών του ή απλώς γνωστών του οτιδήποτε του ζητούσαν. Με τρομοκρατία και εκβιασμούς υποχρέωναν μανάδες και πατεράδες να αποκηρύξουν τα παιδιά τους σαν εγκληματίες και προδότες επειδή ήταν αντάρτες ή κρύβονταν, έβαζαν γυναίκες να αποκηρύξουν τους άνδρες τους. Για να αποτελειώσουν ηθικά την/τον δηλωσία δημοσίευαν την Δήλωση Μετάνοιας στις τοπικές εφημερίδες της περιοχής αλλά και στις Αθηναϊκές.  Η χαριστική βολή δινόταν από τον παπά της Ενορίας που με τη Δήλωση ανά χείρας κατά την κυριακάτικη λειτουργία στεκόταν στην Ωραία Πύλη και έκανε ολόκληρο κήρυγμα περί πατριωτισμού, εθνικοφροσύνης, κομμουνιστικού μιάσματος που καραδοκούσε να καταστρέψει την Ελλάδα, περί ηθικής, αξιοπρέπειας, πίστης στο θεό, και άλλα τέτοια, καταρρακώνοντας ηθικά τον άνθρωπο που (τις οίδε μετά από πόσους εκβιασμούς και τρομοκρατία) είδε το φως το αληθινό και έκανε τη Δήλωση Μετάνοιας.       

Ο Μανώλης Γλέζος.

Με την κήρυξη της δικτατορίας των συνταγματαρχών τον Απρίλη του 1967,  χιλιάδες «εχθροί του έθνους» ακόμα και  ο Πρωθυπουργός Παν Κανελλόπουλος, υπουργοί και βουλευτές όπως ο πρόεδρος της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού , ο  Μανώλης Γλέζος και πολλοί άλλοι, ανάμεσά τους εγκυμονούσες γυναίκες και μικρά παιδιά, χωρίς καμιά δίκη η καταδικαστική απόφαση αρπάχτηκαν από τα σπίτια τους με τις πιτζάμες  και εξορίστηκαν και πάλι στη Γυάρο όπως και σε άλλα ξερονήσια. Tις πρώτες μέρες μάλιστα τους τσουβάλιαζαν στον Ιππόδρομο, στο Φαληρικό Δέλτα, στο γήπεδο Καραϊσκάκη στο Νέο Φάληρο, στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας και αλλού, και από εκεί τους έστελναν στα νησιά. Την πρώτη ή την δεύτερη μέρα στο γήπεδο Καραϊσκάκη εκτέλεσαν εν ψυχρώ τον Παναγιώτη Ελή γιατί δεν περπατούσε γρήγορα, και αυτό ήταν ένα μήνυμα ότι η Χούντα των συνταγματαρχών δεν υπολόγιζε και δεν έδινε καμιά αξία για τη ζωή τους.

                                                    Πετάχτηκαν μέσα σε από χρόνια  εγκαταλειμμένους και βρόμικους  θαλάμους, και φυσικά ούτε να σκεφτεί κανείς για ανθρώπινα δικαιώματα και τέτοιες πολυτέλειες. Για τους χιλιάδες άνδρες και γυναίκες που είχαν αρπαχτεί από τις οικογένειές τους και τις δουλειές τους χωρίς καμιά κατηγορία, και ήταν έρμαιο τις Χούντας με άγνωστο το μέλλον το δικό τους  και των οικογενειών τους, αλλά και οι κακές συνθήκες διαβίωσης, ο εκφοβισμός, η τρομοκρατία, οι εκβιασμοί για να υπογράψουν μια Δήλωση Μετάνοιας με σχετικό λιβάνισμα υπέρ της Χούντας, η ζωή είχε χάσει την αξία της.  Εκείνες τις σκοτεινές ώρες, θάρρος τους έδινε η παρουσία των  άλλων συντρόφων δίπλα τους, πολλοί από τους οποίους ήταν παλιοί και είχαν ανάλογες εμπειρίες από παλιότερες ανώμαλες καταστάσεις. Με ένα ζεστό χαμόγελο και μια ήρεμη κουβέντα τους έδιναν θάρρος και ελπίδες ότι σε λίγο θα ηρεμήσει η κατάσταση και δεν θα χαθούνε.

                                  

Γυναίκες στην Εξορία.

Φόβος και τρόμος επικρατούσε στη χώρα, οι συνταγματάρχες όμως λέγανε ότι κανείς δεν κινδυνεύει και κανείς νομιμόφρων πολίτης δεν διώκεται. Για τις συλλήψεις και τις εκτοπίσεις πολιτών ισχυρίζονταν ότι επρόκειτο μόνο για κομμουνιστές  που ήταν έτοιμοι να κάνουν ένοπλο πραξικόπημα και να καταλάβουν την Εξουσία. Έλεγαν ακόμα ότι στο παρά πέντε είχαν προλάβει να κατάσχουν δεκάδες φορτηγά αυτοκίνητα γεμάτα όπλα με τα οποία οι κομμουνιστές ήταν έτοιμοι να καταλάβουν την Εξουσία

Στη Γυάρο όπως και στα άλλα νησιά δεν επιτρέπονταν επισκέψεις, και κανένας δεν γνώριζε τι γινόταν εκεί μέσα. Σε παρατηρήσεις ξένων δημοσιογράφων ότι υπήρχαν διαδόσεις ότι οι  κρατούμενοι ζουν υπό άθλιες συνθήκες και στερήσεις, ο θρασύτατος Στ. Παττακός ένας από τους πρωτεργάτες της Χούντας, δήλωνε κυνικότατα ότι αυτά είναι φαντασιώσεις και ότι  οι κρατούμενοι της Γυάρου καλοπερνάνε απολαμβάνοντας τις δωρεάν διακοπές τους. Υποβίβαζε μάλιστα με γελοιότητες το θέμα λέγοντας ότι αφού “είχαν θάλασσα και κολυμπούσαν ελεύθερα, ας βουτούσαν να φάνε και αστακό“. Στις αιτιάσεις ξένων πρακτορείων να τους επιτρέψουν να επισκεφθούν τη Γυάρο για να διαπιστώσουν οι ίδιοι των τρόπο ζωής των κρατουμένων ο Παττακός τους το ξέκοφτε στα ίσα ισχυριζόμενος ότι « οι κομμουνιστές θα σας παρουσιάσουν μια ολότελα διαστρεβλωμένη κατάσταση από την υπαρκτή, αφού ήταν και παραμένουν εχθροί της πατρίδας».

                                               Η κατάσταση όμως  τότε δεν ήταν η ίδια με την εποχή του Εμφυλίου που δουλεύαν ασταμάτητα τα  θανατοδικεία και οι εκτελέσεις για ψύλλου πήδημα. Το 1967 η χώρα ήταν μέλος Ευρωπαϊκών Οργανώσεων που δεν ανέχονταν δικτατορίες, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στρατόπεδα εγκλεισμού πολιτικών αντιπάλων. Τον Ιούλιο, τρεις μήνες μετά την κήρυξη της δικτατορίας των συνταγματαρχών, ο Γερμανός φωτορεπόρτερ Φρεντ Ιρτ σε μια επικίνδυνη δημοσιογραφική αποστολή για λογαριασμό του μεγάλου εβδομαδιαίου περιοδικού Στερν πέταξε με ένα διθέσιο Piper πάνω από τη Γυάρο και φωτογράφισε τις εγκαταστάσεις και τους πολιτικούς κρατούμενους που από το θόρυβο του κινητήρα του είχαν βγει έξω και παρακολουθούσαν τις προσπάθειές του. Το ίδιο έγινε λίγο αργότερα και με δημοσιογράφους του Paris -  Match. Οι φωτογραφίες και τα ρεπορτάζ των παγκοσμίου κύρους περιοδικών προκάλεσαν σοκ τότε στην Ευρώπη ιδιαίτερα, και ξεσήκωσαν τους υπερασπιστές της Δημοκρατίας κατά της Δικτατορίας.

                                    

Γυάρος. Διακρίνονται οι γυναίκες καθώς ΄περνάει το  Piper του Stern.

Δεν έλειπαν βέβαια και οι υποταγμένοι στη δικτατορία δημοσιογράφοι αλλά και φασίστες υποστηρικτές της όπως ο γνωστός μαυραγορίτης της κατοχής Nίκολας Γκέιτζ – Νικόλαος  Γκατζογιάννης - και άλλοι, που υποστήριζαν ότι όλα ήταν ωραία και καλά στην Ελλάδα και καλώς καμωμένα με τη Δικτατορία.  Λίγο αργότερα τα ρεπορτάζ και οι φωτογραφίες αλλά και μαρτυρίες και καταθέσεις φθάσανε στο Συμβούλιο της Ευρώπης, που απέβαλε την Ελλάδα για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων κλπ. Την επόμενη χρονιά το 1968 η Χούντα έκλεισε τη Γυάρο και μετέφερε τις εξόριστες γυναίκες στις φυλακές Αλικαρνασσού στο Ηράκλειο της Κρήτης, και τους άνδρες στη Λέρο. Λίγο αργότερα, το Νοέμβριο του 1973  το νησί ξανάνοιξε για να φιλοξενήσει εξόριστους αντιπάλους της Δικτατορίας, και έκλεισε οριστικά με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974 όταν η Χούντα κατέρρευσε υπό το βάρος της προσπάθειάς της να ανατρέψει τον Μακάριο στην Κύπρο, αλλά και της απώλειας του 37% της Κύπρου από τους Τούρκους.

                               Το 2001 ύστερα από πρωτοβουλία του υπουργείου Αιγαίου τα χτίρια της Γυάρου χαρακτηρίζονται διατηρητέα καθώς «αποτελούν στο σύνολό τους χώρο μνήμης για όλους τους Έλληνες, βωμό ελευθερίας της σκέψης και των ιδεών και σημάδεψαν την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Αποτελούν κατασκευές που έγιναν με προσωπική εργασία των κρατουμένων κάτω από δυσμενείς συνθήκες». Την ίδια περίοδο ακολουθεί χαρακτηρισμός της Γυάρου ως ιστορικού τόπου από το υπουργείο Πολιτισμού, απόφαση που αιτιολογείται επειδή «αποτελεί σημαντικό χώρο ιστορικής μνήμης που έχει αναπόσπαστα συνδεθεί με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των αγώνων του ελληνικού λαού για ελευθερία και δημοκρατία, σύμβολο καταδίκης των βασανιστηρίων και του περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών». Το 2011 όμως το Κεντρικό Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων περιόρισε την προστασία στους όρμους, αφήνοντας ακάλυπτο το υπόλοιπο νησί, ενώ χρησιμοποιήθηκε και ως πεδίο βολής του Ναυτικού. Δυστυχώς, εμείς οι Έλληνες δεν είμαστε και πολύ ευαίσθητοι απέναντι στα ιστορικά μας μνημεία..